CÓ NHỮNG RÀO CẢN PHÁP LÝ NÀO TRONG VIỆC XÁC ĐỊNH TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI DO Ô NHIỄM MÔI TRƯỜNG ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG SẢN XUẤT KINH DOANH?

Những vấn đề trọng tâm thu hút sự quan tâm và tranh luận của các chuyên gia về môi trường trong vấn đề bồi thường thiệt hại do ô nhiễm môi trường chủ yếu về:

(1) Thiệt hại do ô nhiễm môi trường trong hoạt động sản xuất, kinh doanh (SXKD) của doanh nghiệp;

(2) Các căn cứ xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại do ô nhiễm môi trường trong hoạt động SXKD của doanh nghiệp; mức độ và phạm vi bồi thường thiệt hại;

(3) Các nguyên tắc phổ biến của pháp luật các nước, pháp luật Việt Nam trong việc xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại do ô nhiễm môi trường trong hoạt động SXKD của doanh nghiệp;

(4) Nhận diện một số bất cập của pháp luật Việt Nam về xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại do ô nhiêm môi trường trong các hoạt động của doanh nghiệp gây ra.

Khó xác định thiệt hại từ ô nhiễm môi trường

           Một số vụ việc về môi trường điển hình để dẫn chứng cho diễn biến phức tạp và nghiêm trọng của tình trạng ô nhiễm môi trường trong sản xuất, kinh doanh tác động đến đời sống của người dân nhưng doanh nghiệp lại tìm cách từ chối trách nhiệm hoặc đền bù không thoả đáng như: Việc xử lý vi phạm đối với Công ty TNHH Formosa Hà Tĩnh gây ô nhiễm môi trường 04 tỉnh miền Trung từ Hà Tĩnh đến Thừ Thiên Huế tháng 04/2016; Việc xử phạt và yêu cầu khắc phục hậu quả thiệt hại của Công ty cổ phần đầu tư Royal tại huyện Khoái Châu, tỉnh Hưng Yên về ô nhiễm khí thải của Công ty này tháng 10/2017; Việc xử lý vi phạm trong xả thải chưa qua xử lý ra sông Bưởi của Công ty cổ phần Mía đường Hoà Bình tại xã Mỹ, huyện Lạc Sơn, tỉnh Hoà Bình năm 2016;… Qua các vụ việc trên, hầu hết các tranh chấp, khiếu nại đòi bồi thường thiệt hại về môi trường được giải quyết thông qua thương lượng, thỏa thuận vì rất khó xác định được thiệt hại cụ thể; các thiệt hại được bồi thường chủ yếu là thiệt hại về sức khỏe, tài sản vật chất, còn các thiệt hại về môi trường tự nhiên như gây chết cá trên sông, trên biển, chết hoa màu, cây cối, … thì chưa giải quyết được do khó chứng minh.

Thiệt hại về môi trường khó xác minh (Ảnh minh họa)

Khó xác định chủ thể gây ô nhiễm môi trường

           Trong nhiều vụ việc thực tế, việc xác định chủ thể gây ô nhiễm môi trường cũng là một bài toán khó. Các chuyên gia lấy nhiều ví dụ cụ thể: trong vụ việc Vedan xả thải xuống sông Thị Vải, thực tế không phải chỉ có Vedan là doanh nghiệp duy nhất xả thải xuống sông Thị Vải, còn có một số doanh nghiệp khác cũng xả thải xuống dòng sông này. Như vậy, không có đủ cơ sở để khẳng định Vedan là doanh nghiệp duy nhất gây ô nhiễm môi trường và phải đền bù thiệt hại. Trong ví dụ khác, có nhiều nhà máy cùng hoạt động, cùng xả khí thải ra một khu vực, thì rất khó để xác định, thiệt hại cho môi trường tự nhiên trong khu vực này thuộc trách nhiệm của doanh nghiệp nào. Tháo gỡ khúc mắc này, các chuyên gia gợi ý pháp luật có thể quy định theo hướng thay vì bắt buộc người bị thiệt hại phải chứng minh thiệt hại và chủ thể gây thiệt hại, thì yêu cầu doanh nghiệp phải chứng minh doanh nghiệp đó đã thực hiện đúng các quy định về bảo vệ môi trường, không gây tác động/ảnh hưởng đến môi trường xung quanh.

Không xác định được chủ thể gây ra ô nhiễm môi trường (Ảnh minh họa)

Thủ tục tố tụng yêu cầu bồi thường thiệt hại phức tạp

            Dưới góc độ thủ tục tố tụng trong yêu cầu bồi thường thiệt hại về môi trường, thời hiệu khởi kiện yêu cầu bồi thường thiệt hại về môi trường hiện nay là 3 năm kể từ ngày có hành vi vi phạm, thời hiệu này là quá ngắn, chưa đảm bảo đủ thời gian để đánh giá chính xác về thiệt hại có thể gây ra từ hành vi vi phạm của doanh nghiệp. Hơn nữa, người bị thiệt hại khi khởi kiện phải nộp tiền tạm ứng án phí. Đây cũng là một rào cản lớn với những người dân thuộc diện khó khăn bị tác động bởi ô nhiễm môi trường. Việc xác định thiệt hại và chứng minh thiệt hại khó như phân tích ở trên cũng là một rào cản lớn. Vì theo quy định của Bộ luật tố tụng dân sự, Tòa án chỉ chấp nhận thụ lý đơn khởi kiện yêu cầu bồi thường thiệt hại khi người khởi kiện giao nộp các chứng cứ để chứng minh.

Chính sách pháp luật chưa bắt kịp với thực tiễn

           Chính sách pháp luật hiện vẫn khá “trễ” so với diễn biến thực tiễn của xã hội. Đây cũng là lý do của các rào cản pháp lý mà các chuyên gia trình bày ở trên. Tuy nhiên, để tháo gỡ vấn đề này cũng không hề đơn giản.

Nâng cao trách nhiệm của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền

            Đánh giá về hiện trạng xử lý vi phạm ô nhiễm môi trường, chính quyền Việt Nam vẫn nương nhẹ trong xử lý vấn đề môi trường nên các doanh nghiệp vẫn tái phạm rất nhiều. Hơn nữa, khi xem xét cho doanh nghiệp triển khai dự án đầu tư, phần lớn các cơ quan nhà nước chỉ chú trọng xem xét lợi ích trước mắt của dự án mà xem nhẹ vấn đề môi trường. Khâu tiền kiểm chưa thắt chặt, đến khi xảy ra vi phạm rất khó xử lý. Các quy định tiền kiểm về bảo vệ môi trường hiện nay vẫn sơ sài, nhiều doanh nghiệp chỉ cần đăng ký với cơ quan đăng ký kinh doanh là đủ điều kiện kinh doanh mà không cần giải trình và xin phép các cơ quan bảo vệ môi trường. Do đó, khi hoàn thiện khung chính sách pháp luật, cũng cần thắt chặt hơn các quy định về khâu tiền kiểm.

(Ý kiến của các chuyên gia tại Hội thảo “Những rào cản pháp lý trong việc xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại do ô nhiễm môi trường trong hoạt động sản xuất kinh doanh” ngày 16/8/2019 do Công ty Luật Vietthink phối hợp cùng Viện Pháp luật và Kinh tế ASEAN (IALE) đồng tổ chức)